4.4 Uwekaji Dijitali katika Afrika Mashariki
4.4.1 Uwekaji Dijitali nchini Kenya
Kenya imepiga hatua kubwa katika miundombinu ya kiteknolojia. Mpango mkuu wa Kitaifa wa Dijitali wa Kenya 2022-2023 ni mwongozo wa kujiinua na kuimarisha mchango wa Teknolojia ya Habari na Mawasiliano ili kuharakisha ukuaji wa uchumi. Inatoa miundombinu ya kidijitali ya ufikiaji sawa wa huduma kupitia miundombinu ya kitaifa ya teknolojia ya habari na mawasiliano inayoenea kila mahali. Zaidi ya hayo, inahakikisha ujuzi wa kidijitali kwa ajili ya ukuzaji wa wafanyakazi wenye ujuzi wa kidijitali na raia ambao umejikita kwenye mazoea ya kimaadili na kitamaduni katika kijamii. Kwa hili, serikali ya Kenya imechukua hatua za kukuza huduma za matibabu ya digitali na simudawa, ambayo ni pamoja na kuchunguza ujumuishaji wa Huduma za Utengamao Kidijitali katika mfumo wake wa huduma za afya ili kuboresha huduma na ufikiaji. Mpango huu umeharakisha ufahamu na kupitishwa kwa huduma hizo miongoni mwa watoa huduma za afya na wateja.
Hali kadhalika, kukua kwa uchumi wa Kenya pia kumewezesha kupatikana kwa urahisi na kufikiwa kwa vifaa vya kidijitali, jambo ambalo linaweza kusaidia katika kutoa suluhu za Huduma za Utengamao Kidijitali kwa watu wengi zaidi.
Mfumo mzuri wa kiteknolojia umetoa hali ya afya ya kidijitali na suluhu bunifu katika huduma ya afya, ikiwa ni pamoja na majukwaa ya Huduma za Utengamao Kidijitali. Moyo huu wa ujasiriamali una uwezo wa kupatikana kwa ufikiaji. Zaidi ya hayo, ushirikiano na mashirika ya kimataifa ya huduma za afya na mashirika yasiyo ya kiserikali unaweza kutoa utaalamu na nyenzo muhimu ili kuboresha ufikiaji wa Huduma ya Utengamao Kidijitali nchini Kenya.
Ingawa upenyaji wa mtandao na simu za rununu unaongezeka kwa kasi nchini Kenya, tofauti za ufikiaji bado zipo, huku maeneo ya mijini yakifurahia muunganisho bora ikilinganishwa na maeneo ya mashambani na maeneo ambayo hayajahudumiwa. Zaidi ya hayo, kuna tofauti kubwa katika ujuzi wa kidijitali na ufahamu wa huduma za Huduma za Utengamao Kidijitali miongoni mwa wakazi wa Kenya.
Kwa sasa Kenya iko katika harakati za kutengeneza mfumo wa udhibiti wa matibabu ya simudawa na huduma ya afya ya kidijitali(7). Kadri mazingira ya udhibiti yanavyoendelea kukua, uwazi na uthabiti katika kanuni za dijitali ni jambo la maana sana. Udhibiti uliobainishwa vyema utachangia kwa kiasi kikubwa usalama na ufanisi wa huduma za Utengamao Kidijitali, kukuza imani sawa miongoni mwa watoa huduma na wateja.
Kufunza wataalamu wa huduma za utengamao ili kutoa huduma za Utengamao Kidijitali ni changamoto inayoendelea. Ukosefu wa wataalamu katika uwanja huu unaweza kuzuia upatikanaji na ufikiaji wa huduma hizi. Kushughulikia pengo hili kunahitaji uwekezaji katika programu maalum za mafunzo na mipango ya kujengea uwezo ili kukuza wafanyikazi wenye ujuzi na uwezo wa hali ya juu wa kutoa Huduma za Utengamao Kidijitali. Gharama kubwa ya data nchini Kenya inaweza kutumika kama kizuizi, kuzuia watu binafsi kufikia huduma za Huduma za Utengamao Kidijitali. Ili kufanya huduma hizi kufikiwa zaidi, mikakati mmoja madhubuti ni kupunguza gharama ya data au ufikiaji uwe bure katika miktadha mahususi. Mbinu hii ni muhimu katika kuondoa kizuizi hiki cha gharama za data na kuwezesha upatikanaji mpana.
Katika utendaji wa pamoja, kushughulikia changamoto hizi nyingi ni juhudi ya pamoja, zinazohitaji ushirikiano kati ya mashirika ya serikali, mashirika ya afya, watoa huduma za teknolojia, na vikundi vya utetezi. Ili kuvuka vizuizi hivi, Kenya inaweza kuweka msingi wa mfumo wa huduma ya afya wa kidijitali unaoweza kufikiwa, kujumuisha zaidi, na kuimarisha ubora wa huduma kwa watu binafsi kote nchini.
4.4.2. Uwekaji dijitali nchini Tanzania
Tanzania inapiga hatua katika nyanja za Teknolojia ya Habari, ikijiweka kama mchezaji muhimu katika bara la Afrika. Kwa wastani wa ukuaji wa Pato la Taifa wa 6.3% katika 2024, nchi inapitia mabadiliko ya kidijitali ya teknolojia ya habari na mawasiliano ambayo yanachangia zaidi ukuaji wa uchumi (8).
Kupanuka kwa mawasiliano ya mitandao, kuanzishwa kwa huduma za mtandao wa kasi ya juu, na uanzishwaji wa Teknolojia ya Habari na Mawasiliano ya Kitaifa kumeweka msingi thabiti wa mustakabali wa kidijitali nchini. Wizara ya Habari na Teknolojia nchini Tanzania, inajitolea kuifanya Tanzania kuwa kituo cha nguvu za kiteknolojia barani Afrika.
Tanzania imepitia mabadiliko ya kidijitali, yanayoakisiwa na kuongezeka kwa idadi ya watu wanaounganishwa kwenye mawasiliano na huduma za mtandao. Hii ina athari kubwa katika mifumo ya kijamii, kitamaduni na kiuchumi ya nchi, kupitia njia ya kuimarishwa kwa ufikiaji wa huduma muhimu na kuboresha tija na ufanisi katika sekta zote za kiuchumi.
Tanzania kwa sasa inakamilisha Mfumo Mkakati wa Dijitali Uchumi 2023-2033, ambao unatarajiwa kutekelezwa mapema 2024 (9). Jopo la wataalamu wa kidijitali limetoa ruhusa ya kuendelea na maoni na mapendekezo ya programu ya kitaifa ya dijitali uchumi iliyopendekezwa. Kulingana na ripoti za vyombo vya habari vya ndani, programu hiyo itatumika kama ramani ya shughuli za kiuchumi za nchi kila siku, kuongoza usindikaji na usimamizi wa ujumbe na nyaraka za kielektroniki.
Teknolojia ya simu ni kitovu cha mageuzi ya kidijitali nchini Tanzania. Huduma za simu leo huunganisha watu wengi zaidi nchini kuliko teknolojia nyingine yoyote ya mawasiliano, huku takriban 42% ya watu wakijiunga na huduma ya simu katika mwaka wa 2018. Upenyaji wa mtandao wa simu umeongezeka karibu mara nne tangu 2010 hadi 18.5%, na zaidi ya milioni 8 ya watumiaji wapya wa simu waliojisajili waliongezeka katika kipindi hicho (8).
Kwa maendeleo haya ya teknolojia ya kidijitali, Tanzania imeboresha mfumo wa malipo kupitia simu za mkononi. Chaguo maarufu zaidi la malipo nchini Tanzania sasa limepatikana kwa Ukumbi wa malipo wa wafanyabiashara. Ukumbi wa malipo umeongeza chaguo jipya la malipo nchini Tanzania. Wateja nchini sasa wanaweza kukubali malipo kupitia huduma ya benki ya simu- ambayo ni maarufu zaidi nchini Tanzania. Huduma za benki kwa njia ya simu huruhusu watumiaji kulipia ununuzi mtandaoni kwa kutumia akaunti za kielektroniki kama vile TigoPesa au Airtel Money. Pia wanaweza kutumia malipo ya kadi ya QR-alama ya siri kupitia M-Pesa, TigoPesa, Airtel Money, HaloPesa, EzyPesa, au TTCLPesa (hizi ni pochi za kidijitali za Tanzania). Malipo yote, hasa malipo ya serikali, hufanywa kwa njia ya kielektroniki ikijumuisha huduma zote za umma. Wenyeji mara kwa mara hutumia pesa simuni kulipa bili, ununuzi, ada, usafiri, uhamishaji kutoka benki hadi pochini na kutoka pochini hadi benki, POS, nk.
Tanzania kupitia Wizara ya Afya imejitolea kutumia vyema teknolojia za kidijitali ili kuboresha matokeo ya afya ya watu binafsi na kuendeleza idadi ya watu kwa kurahisisha vitendo vinavyotokana na ushahidi katika ngazi zote za mfumo wa afya. Mkakati wa Kitaifa wa Afya ya Kidijitali 2019-2024 unaeleza jinsi Tanzania inakusudia kutumia teknolojia ya afya ya kidijitali, kuendeleza mafanikio na uzoefu kutokana na utekelezaji wa mkakati wa Kitaifa wa Afya wa Kielektroniki 2013-2018 (10, 11). Mkakati huu unaonyesha kile kinachohitajika kufanywa kuanzia 2019-2024, ili kuharakisha maendeleo ya kufikia huduma za afya kwa wote na malengo ya maendeleo endelevu mahususi ya afya. Mkakati huo pia utashughulikia changamoto zinazojitokeza katika mfumo wa kidijitali wa sekta ya afya nchini Tanzania.
Aidha, serikali ya Tanzania inajitahidi kuifikisha nchi katika hadhi ya kipato cha kati na kufikia Malengo ya Maendeleo Endelevu. Tanzania iliweza kufikia malengo ya maendeleo ya Milenia yanayohusiana na afya (k.m., vifo vya watoto chini ya miaka mitano, chanjo ya surua, matukio ya VVU/UKIMWI, vifo vya kifua kikuu), lakini mengine yanaendelea bila kufikiwa (k.m. vifo vya uzazi, chanjo ya wajawazito, watoto wanaozaliwa na mkunga mwenye ujuzi, kupanga uzazi, huduma ya tiba ya kurefusha maisha, matukio ya malaria).
Ili kufikia malengo hayo, serikali imedhamiria kupanua na kuboresha matumizi ya TEKNOHAMA (Teknolojia ya Habari na Mawasiliano) ili kuimarisha hadhi na ufanisi wa huduma zake za afya kwa umma. Mitindo katika upatikanaji wa TEKNOHAMA, uwezo wa kumudu gharama na matumizi inajenga mazingira mazuri ya kupanua matumizi ya TEKNOHAMA (Teknolojia ya Habari na Mawasiliano) kwa maendeleo nchini Tanzania. Kuna miunganisho ya simu milioni 39 (21.7%), idadi hii inakua kwa sababu ya kuongezeka kwa muunganisho na huduma ya simu ya mkononi nchini kote.
Tanzania ni kituo cha kutua kwa kebo ya fibre-optic ya Afrika Mashariki. Kuna uwekezaji wa umma na wa kibinafsi katika miundombinu ya Teknolojia ya Habari na Mawasiliano na kuongezeka kwa upatikanaji wa maunzi, ikijumuisha simu janja na vitarakilishi, kwa gharama ya chini. Uwekezaji zaidi unahitajika ili kuboresha miundombinu ya Teknolojia ya Habari na Mawasiliano katika mifumo bora ya data na matumizi kwa athari za kiafya.
Pamoja na kwamba hamu ya teknolojia ya kidijitali inazidi kukua katika nchi nyingi, inaonekana kuwa na nguvu hasa miongoni mwa Watanzania. Kuchapishwa kwa waraka mpya wa sera ya nchi kunaonyesha kwamba, hata katika maeneo maskini zaidi duniani, mbinu za kidijitali za upangaji na utoaji wa afya si jambo jipya tena. Jambo la kutia moyo vile vile ni kwamba Tanzania sasa ina nia ya kurekebisha matumizi ya teknolojia hizi kwa njia inayowafaa zaidi. Afya ya kidijitali na dijitali iko thabiti kwenye ajenda ya nchi.
Sheria ya Tanzania nambari 9 ya mwaka 2010 (12) ya afya, msaada wa kijamii, ufikiaji, utengamao, elimu, mafunzo ya ufundi anuwai, ukuzaji wa haki za msingi kwa watu wenye ulemavu kama ilivyoainishwa na Umoja wa Mataifa kuhusu Haki za Watu wenye Ulemavu ilisisitizwa zaidi katika sehemu ya V, aya ya 26 (1) ya sheria hiyo kwamba:
- Kila mtu mwenye ulemavu atakuwa na haki ya kufurahia viwango vinavyofikiwa vya huduma za afya bila ubaguzi wowote.
- Kila kituo cha afya kiwe cha umma au cha kibinafsi hakitamnyima mtu mwenye ulemavu haki ya kupata huduma ya afya na kitachukua hatua zote zinazofaa ili kuhakikisha ufikiaji wa huduma za afya kwa mtu huyo.
Kwa kuwa sheria kama hiyo ipo basi, ujumuishaji wa huduma za Utengamao Kidijitali utakuwa unasaidia mipango ya serikali katika kutoa huduma hizo. Katika mchakato wa makadirio yanayoendelea, serikali inatakiwa kuhakikisha kuwa sera ya kutoa ruzuku/kusaidia huduma hizi inakuwepo.
4.4.3. Uwekaji dijitali nchini Rwanda
Mpango Mkakati wa Sekta ya Afya ya Rwanda (2018-2024) (13) unalenga kufikia Huduma ya Afya kwa Wote. Hata hivyo, ardhi ya milima ya Rwanda na miundombinu duni ya usafiri inafanya kuwa vigumu kufikia vituo vya afya hasa kwa wakazi wa vijijini ambao wanajumuisha zaidi ya asilimia 80 ya watu (14). Serikali ya Rwanda inakusudia kutumia Teknolojia ya Habari na Mawasiliano kubadilisha sekta ya afya ili kuondokana na changamoto hii. Mpango Mkakati wa Afya ya Kidijitali ya Rwanda 2018-2023 (15) uliweka lengo madhubuti la kuboresha utoaji wa huduma za afya na ufikiaji kupitia afya ya kidijitali. Mpango mkakati wa Wizara ya Afya unalingana na Mpango Mahiri wa Rwanda chini ya Wizara ya Teknolojia ya Habari na Mawasiliano katika kuweka kipaumbele matumizi ya teknolojia ya matibabu ya simu ili kuongeza ufikiaji wa huduma za afya.
Rwanda tayari ni kitovu maarufu cha teknolojia barani Afrika na serikali ya Rwanda imeipa kipaumbele sekta ya afya kuwezesha masuluhisho ya kiteknolojia ya ubunifu kama vile kufuatilia mawasiliano ya roboti, uchunguzi wa dalili, uchunguzi wa roboti na taswira ya data ambayo ilitumika katika usimamizi wa COVID-19. Aidha, serikali ya Rwanda ilianzisha gumzo mtandaoni iliyounganishwa na AB katika huduma za afya ili kuwasaidia Wanyarwanda kupata mashauriano kwa urahisi na madaktari au wauguzi. Wateja wanaweza kukamilisha mashauriano kutoka eneo lolote nchini kutumia kifaa cha rununu tu. Hili limewezekana kutokana na kuongezeka kwa matumizi ya simu za mkononi nchini ikiwa na watumiaji zaidi ya milioni 10 wanaotumia simu za mkononi (14). Kwa sasa, kuna zaidi ya watoa huduma 10 wa ndani, ikiwa ni pamoja na MTN, TIGO, Altech Stream, Rwandatel, miongoni mwa wengine.
Huduma zaidi za umma za Rwanda pia zinakwenda kidijitali kwa mfano, jukwaa la "irembo" (lango la huduma za kielektroniki la Serikali) ambapo, Wanyarwanda wanaweza kupata huduma za serikali mtandaoni kupitia vifaa vya mkononi na/au tarakilishi. Kwa kuongezea, kuna uboreshaji wa huduma zingine za kidijitali, zikiwemo za kifedha (huduma za pesa simuni, huduma za benki simuni), kilimo (e-soko) na afya (afyasimu) [14]. Ili kuwezesha utendakazi mzuri wa huduma za kidijitali, serikali imetunga sheria za kudhibiti ujumbe wa kielektroniki, sahihi, miamala, ulinzi wa data, usalama wa mtandao na matumizi ya TEKNOHAMA. Imeanzisha Wakala wa Huduma na Udhibiti wa Rwanda ambao ulipitisha viwango vya tasnia ya Teknolojia ya Habari na Mawasiliano vya Muungano wa Kimataifa wa Mawasiliano (MKM).
Miundombinu thabiti ya TEKNOHAMA ni muhimu kwa kufikia maendeleo ya dijitali jumuishi ambayo yanashinda mapengo ya kijamii, anga na uchumi. Changamoto kubwa kwa suluhu za afyasimu nchini Rwanda ni ukosefu wa ufikiaji wa miundombinu ya dijitali. Licha ya idadi kubwa ya watu nchini Rwanda kupata umeme, maendeleo katika ufikiaji wa umeme bado yanabakia chini ya lengo la ufikiaji wa umeme kwa wote la 100% ufikapo mwaka 2024. Zaidi ya hayo, tofauti za ufikiaji bado zipo huku ufikiaji wa mijini ukiwa mkubwa kuliko maeneo ya vijijini. Zaidi ya hayo, tofauti za kijinsia zinaendelea, huku nyumba zinazoongozwa na wanaume zaidi zikipata umeme zaidi ya zinazoongozwa na wanawake (16).
Uingizaji wa mtandao na elimu ya kidijitali bado uko chini sana nchini Rwanda ambayo ni ya msingi katika utoaji wa teknolojia za kidijitali. Changamoto nyingine inayoko ni uwezo wa kupata wafanyikazi wenye ujuzi, ambao ni wenyeji. Hata hivyo, kwa kuzingatia maslahi na utetezi kutoka kwa serikali na usaidizi wa mashirika yasiyo ya kiserikali, Rwanda itapiga hatua kubwa katika kuanzisha mfumo wa afya ya kidijitali unaofikiwa na unaojumuisha zaidi ambao utawezesha utoaji wa Huduma za Utengamao Kidijitali iwezekanavyo.